Cách chọn ấm tử sa Nghi Hưng không phải ai cũng biết

Tại vùng đất Nghi Hưng – Nghi Hưng thuộc tỉnh Giang Tô (Jiangsu) của Trung Quốc có loại đất sét nổi tiếng được gọi là đất Tử Sa Tử sa (Zhisa), loại đất chuyên để làm ra ấm pha trà tuyệt hảo mà giới sành trà rất ưa chuộng. Đất làm ấm tử sa ở vùng Nghi Hưng (Stone Clay) là loại đất có cấu trúc và thành phần cấu tạo gồm các oxit sắt, silic, mica, kaolinite cùng nhiều khoáng chất khác trong đó oxit sắt là thành phần chủ yếu. Có nhiều loại đất hỗn hợp khác nhau nhưng loại đất làm ấm thì được chia ra làm 2 loại nhóm chính:

1. Đất sét đá (Stone Clay)

Là loại đất được khai thác từ các vỉa quặng đá tại vùng núi Hoàng Long thuộc Nghi Hưng. Sau khi khai thác, đất được để phơi ngoài tự nhiên một thời gian sẽ oải ra thành từng viên nhỏ. Từ những viên nhỏ đó người ta phân loại ra và cho vào xay thủ công bằng cối đá. Xay xong sẽ đươc lọc đi sỏi, cát, tạp chất,… thu lại được bột sét đá rất mịn, từ bột đó sau đó được đổ vào những bể nước hình chữ nhật cao khoảng thước rưỡi rồi trộn với nước. Để trong 3 ngày sau đó sẽ gạn qua bể khác cho đất keo lại thành khối sau đó được cắt ra thành từng bánh bán cho thợ làm đồ gốm.

2. Đất sét thường (Earth Clay)

Đây là loại đất được sử dụng một cách phổ biến để tạo ra các sản phẩm gốm thông dụng trong đó có ấm trà (loại đất này ở các làng gốm của Việt Nam cũng có, tuy có thể khác một chút về thành phần cấu tạo)

Những loại đất chính được dùng trong chế tác ấm tử sa:

• Đất sét nguyên khoáng (Original, Natural):

Đất sét nguyên khoáng là loại đất tự nhiên được khai thác trực tiếp từ các mỏ núi đá ở vùng Nghi Hưng thuộc tỉnh Giang Tô, Trung Quốc. Hiện nay số lượng đất nguyên khoáng còn lại không nhiều và ngày càng trở nên khan hiếm do quá trình khai thác bừa bãi, thiếu quy hoạch dẫn tới tài nguyên bị khan hiếm. Chính phủ Trung Quốc đã quy hoạch lại các khu khai thác thành từng cụm, điểm. Tổ chức đấu thầu cho các nhà đầu tư, không khai thác bừa bãi, trúng thầu sẽ được khai thác dưới sự giám sát của nhà nước. Đất khoáng sẽ được bán cho các công ty, nhà máy, xưởng chế tác, nghệ nhân làm gốm… Tuy vậy, vẫn còn tình trạng khai thác bất hợp pháp.

• Đất phối (Mixed):

Theo như tên gọi đất phối được tạo ra bằng cách phối đất nguyên khoáng với nhau, hoặc phối đất nguyên khoáng với một vài nguyên liệu tự nhiên khác (nguyên liệu phối tự nhiên ở đây là cát vì cát có tính chất và thành phần cấu tạo tương đương). Đất phối được tạo ra với mục đích chính là tận dụng đất nguyên khoáng vì như trên đã nói đất nguyên khoáng ngày càng khan hiếm. Hiện nay, các ấm tử sa trên thị trường chủ yếu là các ấm được chế tác từ đất phối, hàm lượng nguyên khoáng nhiều hay ít ảnh hưởng trực tiếp đến giá thành sản phẩm. Nếu như ấm nguyên khoáng 100% sẽ rất đắt và hiếm.

• Đất nhân tạo (Artificial):

Đất nhân tạo là đất được phối một số thành phần khoáng chất khác cùng với đất nguyên khoáng nhưng tỉ lệ đất nguyên khoáng rất thấp (các thành phần khoáng chất được phối thêm có trong đất sét hoặc đất bùn) để tạo ra một chất liệu mới. Hiện nay loại đất này được sử dụng rất phổ biến để tạo ra những chiếc ấm có màu sắc đa dạng và bắt mắt nhưng chất lượng đất thì không thể tốt được bằng đất nguyên khoáng.

Các loại đất tử sa

Trên thực tế có rất nhiều loại đất với những tên gọi khác nhau được sử dụng để làm ấm, cách đặt tên đất thường thường được đặt theo sắc độ (màu sắc) của đất. Những loại đất nguyên khoáng cơ bản mà các nghệ nhân làm ấm thường hay sử dụng. Đầu tiên phải kể tới là đất Tử sa (Zi ni) có màu chủ yếu là nâu tím hoặc tím đen. Tiếp đến là đất Hồng sa (Hong ni) có thành phần cấu tạo nguyên khoáng gần giống Tử sa nhưng lại có màu đỏ nhạt. Lục sa nguyên khoáng (Lu ni) có màu xanh lá nhạt, đây là loại đất khá hiếm trong tự nhiên và có kết cấu không được bền nên thường được phối với Tử sa hoặc một vài nguyên liệu khác để tạo thành ấm. Đoàn sa (Duan ni) là loại đất có hàm lượng thạch anh và khoáng chất cao hơn cả, nó có màu chủ yếu là màu vàng. Cuối cùng là loại đất thích hợp để làm các dáng ấm nhỏ hoặc vừa phải mà người chơi ấm thường rất thích sưu tầm, đó là đất Chu sa (Zhu ni). Loại đất này được chiết xuất từ sâu trong tĩnh mạch đá có màu đỏ bóng.

Trong quá trình nung ấm nhiệt độ khi nung ấm sẽ ảnh hưởng đến sắc độ của ấm, nung ấm ở nhiệt cao màu sắc sẽ khác khi nung ở nhiệt độ thấp. Độ co ngót của đất khoảng từ 8-27%. Khi trong dạng thiên nhiên, đất sét Nghi Hưng mềm, có màu vàng, nâu đen hay xanh nhạt. Sau khi nung, đất màu vàng đổi sang màu da chu, màu đen thành màu tử sa, còn màu xanh lại biến thành màu gan gà. Màu sắc khác nhau tùy theo lượng nguyên tố trong đất, nhất là chất sắt.

Đất tử sa có nhiệt độ chịu nung khoảng 1180°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 10% – 11%. Về màu sắc nhiều tài liệu mô tả đất tử sa có màu tím gọi là cát tím (purple sand) nhưng thực tế đất tử sa có màu nâu tím (purple-brownish) hoặc màu nâu (brown) nhiều hơn.

Đất Hồng sa

Đất Hồng sa có nhiệt độ chịu nung khoảng 1100°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 14%. Hồng sa có màu đỏ-cam là chủ yếu, và vì Hồng sa nguyên khoáng gốc là tử sa nên nó có cả màu đỏ-nâu. Đặc biệt đất hồng sa cũ (đất già, đã được khai thác lâu) có màu đỏ sậm nhưng bây giờ loại này rất hiếm.

Đất Lục sa

Đất Lục sa nguyên khoáng được mô tả là có các chấm màu xanh nhạt (light-green) và là loại đất hiếm trong tự nhiên, nhiệt độ chịu nung của nó khoảng 1160°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng 14%. Cũng do Lục sa là đất hiếm và kết cấu màu sắc không bền nên đất Lục sa thường hay được phối với các loại đất khác hoặc các nguyên liệu khác khi làm ấm.

Đất Đoàn sa

Đất Đoàn sa nguyên khoáng thường thường sẽ có màu vàng là chủ yếu (yellow) ngoài ra còn có màu be (beige) hoặc vàng be và cũng là loại đất hiếm trong tự nhiên, nhiệt độ chịu nung của nó khoảng từ 1175°C – 1180°C, độ co ngót so với ban đầu khoảng 12%. Dưới đây là một vài màu đoàn sa hay gặp trong thực tế.

Đất Chu sa 

Trong tự nhiên Chu sa là loại đất có nhiệt độ chịu nung cao nhất khoảng 1700°C và độ co ngót so với ban đầu khoảng từ 18% – 25%).
 

Đất sét Nghi Hưng nung lên rất rắn chắc bền bỉ, không rạn nứt khi thay đổi nhiệt độ pha trà. Trong đất có chứa các lỗ khổng khí rất nhỏ (pores) phải soi kính hiển vi điện tử mới thấy được. Tác dụng đặc biệt mà không chất đất nào làm ấm có được đó là thẩm thấu hương trà, lưu hương và đượm vị.

Quá trình sản xuất ấm tử sa Nghi Hưng

Sau khi mua đất từ các công ty, xưởng chế tạo, ngưòi thợ lúc đó mới đem chia tảng đất thành từng nắm cân lượng kỹ càng. Mỗi nắm đất được cán thành từng miếng phẳng. Đáy ấm, thành ấm, nắp ấm đều cắt từ miếng đất này, có khi bằng tay, có khi dùng khuôn. Sau đó, người thợ dùng máy quay bằng tay hay đạp bằng chân để ráp và gắn những miếng đất đã nặn sẵn dính với nhau và được miết cho láng bằng dụng cụ bằng gỗ hay sừng.

Khi hình dáng tổng quát đã hoàn thành, đợi ráo nước người ta mới trang trí, thêm thắt những hoa văn hay viết chữ. Người thợ khéo thường hay viết tên hiệu, có khi ngày tháng chế tạo, niên đại hoặc đóng dấu vào đáy ấm khi tác phẩm hoàn tất. Triện thường hình vuông, hình tròn hay bầu dục khắc nổi. Những chiếc ấm đắt tiền có khi có thêm một cái triện nhỏ bên trong nắp ấm, hoặc một con dấu khác dưới tay cầm.
Trước đây, ấm thường đóng dấu tên hãng sản xuất rõ là một món hàng sản xuất theo số lượng nhiều nhưng sau này đa số ấm đóng dấu tên người, chứng tỏ nay họ coi là một tác phẩm và nghệ nhân tự hào nên để tên mình. Dĩ nhiên cái gì cũng có hai mặt, và có xấu đẹp. Ngay cả những loại hàng bán vài đồng cũng có con dấu nguệch ngoạc. Thế nhưng đó cũng là một hiện tượng cần ghi nhận là nền công nghiệp đang chuyển hướng, mang nhiều màu sắc nghệ thuật hơn.

Những loại ấm sản xuất theo kiểu công nghệ thì chữ viết hay hoa văn được in bằng một loại mực không phai. Sau đó ấm được chuyển sang cho thợ cho vào lò nung. 

Nghề nặn ấm cho đến nay vẫn đòi hỏi một thời gian học nghề lâu theo kiểu sư phụ đệ tử chân truyền. Phải mất nhiều năm mới học được hết bí quyết. Tuy nhiều khi người ta nhái lại những kiểu ấm danh tiếng cũ, nhưng cũng có nghệ nhân mới sáng tạo nhiều kiểu mới. Những người sành sỏi cho rằng với phương pháp tân kỳ, trình độ cao đẳng, nhiều ấm thời mới có nét độc đáo không kém gì những chiếc ấm do các danh sư xưa nặn ra, nếu không nói rằng trội hơn nữa. Chính quyền Trung Cộng cũng thành lập nhiều cơ quan, nghiên cứu, áp dụng khoa học để tái tạo những chiếc ấm cũ không sai một mảy. Tuy là đồ giả nhưng giá đắt không khác gì đồ cổ để bán cho những nhà sưu tầm. Ngoài giá trị lịch sử, những tác phẩm đó còn là một niềm tự hào về nghệ thuật của họ.
Trong những năm qua, tại Bắc Mỹ này đã nhiều lần triển lãm ấm Nghi Hưng. Bộ sưu tập của Tiến Sĩ La Quế Tường (K.S. Lo) được trưng bày trong khoảng 1990-92 tại Phoenix Art Museum, Trung Tâm Văn Hóa Hoa Kiều San Francisco, Indianapolis Art Museum, và Ontario Museum.

Ấm Nghi Hưng cũng đã được huy chương vàng trong các kỳ chợ phiên quốc tế chẳng hạn như tại Philadelphia năm 1926 và ở Leipzig và Liege trong thập niên 1930.

Cách chọn mua và dưỡng ấm tử sa Nghi Hưng

Căn cứ vào chất đất, kỹ thuật, hình thù của ấm,…mà ta có thể thử nghiệm khi mua ấm tử sa như sau: Nắp ấm không cong vênh, đậy nắp kín, thả vào chậu nước nổi bồng bềnh, không nghiêng lệch (chọn mua dòng ấm Thủy Bình); Bịt chặt lỗ thông hơi trên núm nắp ấm, khi đó nghiêng ấm rót mà không chảy; tay cầm ấm, dùng nắp ấm xoay tròn, nắp xoay trơn chu thì phần chế tác phần miệng và nắp chuẩn. Dùng lợi nắp ấm cà lên thành ấm phát ra âm thah trong, sắc, vang (khuyến cáo quý trà hữu khi thử ấm không lên dùng nắp ấm gõ lên thân ấm như vậy là không tôn trọng ấm, bởi mỗi một ấm là chứa đựng tâm huyết nghệ nhân chế tác, phần hồn của ấm). Khi rót trà, nghiêng ấm 90 độ mà không rơi nắp. Tất cả những thứ ấy ngày nay đã trở thành tiêu chuẩn kinh điển, mà nhà sản xuất ấm Tử sa nào cũng phải đạt tới.

Như vậy, việc chọn mua một chiếc ấm trước hết phải xuất phát từ chính nhu cầu của người mua. Nếu mục đích của bạn tìm chiếc ấm Tử sa để hàng ngày làm bạn với trà, thì nên chọn kiểu ấm đơn giản, hoa văn trang trí không cần quá cầu kỳ, quái lạ. Thuận lợi trong việc thưởng trà, ấm có hình thể cân đối, vững chãi.

Còn những ấm mua để sưu tầm, trang trí, mang tính nghệ thuật cao thì nên chọn những ấm có kiểu dáng độc, lạ mắt, hoa văn trau chuốt, tinh xảo, có nhiều ý nghĩa. Nhưng vẫn đáp ứng được tiêu chuẩn về chất đất, kỹ năng làm ấm.
Về ấm nhiều tiền hay ít tiền thì cần căn cứ: Hàm lượng khoáng chất tử sa, kỹ thuật chế tác ấm, cấp bậc nghệ nhân chế tác, nơi sản xuất, quá trình nhập xuất (thuế hay không thuế),… do vậy, khi mua ấm. Quý khách hàng cần chú ý tới những điểm trên để chọn cho mình được một chiếc ấm tốt với giá thành hợp lý.

Cách chọn ấm tử sa

1. NHÌN: Các bộ phận như :thân ấm, nắp, miệng, vòi, quai, đáy phải cân đối, liền lạc. Màu sắc đồng đều trong ngoài. Dấu triện của nghệ nhân hay nhà sản xuất rõ ràng, đặt cân đối ở trung tâm đáy ấm, theo trục thẳng từ quai sang vòi ấm. Những chiếc ấm đắt tiền thường có thêm dấu triện phụ dưới nắp và quai cầm thật rõ nét. Vòi ấm có thể dài ngắn khác nhau. Đảm bảo công năng.

2. NGHE: Một tay cầm ấm, một tay dùng nắp cà lợi nắp ấm lên miệng ấm. Nghe âm thanh trong, vang như “Khánh”. Không nên gõ vào thân ấm! Dùng nắp ấm xoay quanh miệng ấm, trơn, mượt không rít.

3. CẢM NHẬN: Trơn láng, mịn, bóng đối với dòng đất Chu. Có các hạt khoáng tử sa nhỏ li ti trên thân ấm, kích thước hạt khoáng không đều, khác nhau. Nắp và miệng ấm khít khao, Vòi ấm khi rót trà tạo dòng suôn. Nghiêng ấm rót trà 90 độ mà không rơi nắp. Nắp ấm khít, ngắt dòng trà chuẩn mà không lem miệng…